ساروج چیست ؟

ساروج در گذر زمان

ساروج یكی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی كشورهای كنار خلیج فارس است كه تاریخ شروع كاربرد دقیق آن را نمی‌توان حدث زد ولی نمونه‌هایی ۷۰۰ ساله از ساروج هم‌ اكنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند.‌‌

آخرین باری كه در ایران از ساروج استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده كه از این تاریخ به بعد این ملات كلاً به فراموشی سپرده شده و از صحنه معماری ایران حذف شده است و فقط در كتب مصالح به آن اشاره شده‌است.

‌ساروج مخلوطی است از آهک و خاکستر یا روث حیوان است که با گل و آب مخلوط می‌کنند و بعد از اینکه خشک شد آن را در کوره آتشین می‌سوزانند تا اینکه به ساروج تبدیل شود.

بعد آن را نرم می‌کنند تا خاکستر در آب را به مرور جذب ایندرید کربنیک کند و آهکش بصورت سنگ آهک که محکم و پایدار است در ‌‌آید. در دروان گذشته ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، آب انبار، برکه گرمابه و بنای خانه و سد کاربرد داشته است.

کاربردهای ساروج‌

ساروج با توجه به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذپذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه‌هایی که در تماس مستقیم با آب بوده‌اند مانند آب‌انبارها‌، حوض‌ها‌، حمام‌ها و … مورد استفاده قرار گرفته است.

ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی‌ بسیار صاف و براق برخوردار است که این ظاهر ساروج‌، باعث استفاده از آن در امر تزئینات ساختمان شده است.

 نكته : هیچ استفاده سازه‌ای تاكنون از ساروج نشده است.

مواد تشکیل دهنده ساروج‌

بدنه اصلی ساروج از ترکیب آهک با سیلیس فعال شکل می‌گیرد.

نکته مهم در اینجا فعال بودن سیلیس است که به سیلیس آمورف یا بی‌شکل معروف است چرا که ساختمان آن بلوری نیست.

در گذشته برای تامین سیلیس از خاکستری که در محل با سوزاندن فضولات حیوانی حاصل می‌شد استفاده می‌کردند که امروزه می‌توان از جایگزین‌هایی مانند سیلکافوم میکروسیلیس استفاده کرد.

یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن بوده که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش‌، این خاصیت باعث ترک خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح می‌شود.

برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی که شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی بدست می‌آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر و یا گاهی موی سر انسان ، استفاده می‌شده است.

امروزه می‌توان از الیاف مصنوعی مانند الیاف پلیمری‌، فلزی‌ یا شیشه‌ای بجای الیاف مصنوعی استفاده کرد.

در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج کمیاب بوده و یا گاهی برای بدست آوردن ساروج‌هایی با خاصیت‌های مختلف از ماسه ریز دانه استفاده می‌شده است ولی این ماسه، کارآیی ملات را پایین می‌آورده که برای جبران آن از خاک رس استفاده می‌شده است.

گاهی مواد افزودنی خاصی مانند تخم مرغ به ساروج اضافه می‌شده که فقط باید با آزمایش اثرات دقیق آن را تعیین نمود.

ملات ساروج ‌:

پیش از اختراع سیمان، ملات ساروج را برای اندود و آب‌بندی كردن آب‌انبارها و حوضها مصرف می‌كردند، ولی امروزه مصرف آن بسیار كم شده و ملات سیمان جای آن را گرفته است. ملات‌های ساروج مصرفی در ایران به دو گونه‌ ساروج گرم و ساروج سرد تقسیم می‌شوند.

ملات ساروج گرم :

ساروج‌ای گرم در واقع نوعی ملات آهک آبی هستند که از پختن و آسیاب کردن سنگ‌های آهکی رس‌دار به دست می‌آیند و این نوع ملاتها در جنوب ایران در کناره شمالی خلیج فارس به کار می‌رفته و پس از گذشت سال‌ها در ساختمان‌های دریایی پابرجا مانده‌اند. مشهورترین ساروج از این نوع متعلق به بندر خمیر است.

ملات ساروج سرد :

ماده چسباننده این ملات از اختلاط آهک، خاکستر و آب حاصل می‌شود، برای قوام و چسبندگی به آن خاک رس می‌افزایند و ماسه بادی نیز در آن نقش پرکنندگی و استخوان‌بندی دارد، برای جلوگیری از ترک‌خوردگی به ساروج، لوئی (پنبه جگن) یا موی بز می‌زدند. خاکستر دارای مقدار زیادی سیلیس غیر بلوری است که به هنگام اختلاط با دوغاب آهک با آن ترکیب شده و سیلیکات کلسیم به وجود می‌آید، ولی این عمل به کندی پیش می‌رود و از این جهت ملات ساروج، کندگیر است.

ملات ساروج از اختلاط ۱۰ پیمانه گرد آهک شفکته، ۷ پیمانه خاکستر الک شده، یک پیمانه خاک رس، یک پیمانه ماسه بادی، ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم لوئی (برای هر مترمکعب ملات)، آب به قدر کافی و ورز دادن آنها به دست می‌آید.

‌روش ساخت ملات ساروج

‌برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز می‌دهند. بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوب‌هایی به قطر ده سانتیمتر می‌کوبند تا به‌خوبی باهم عجین شوند‌.

‌بر اساس نشریه شماره ۵۵ معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبری ریاست جمهوری ملات ساروج سرد از اختلاط مصالح با نسبت‌هایی به شرح زیر و ورز دادن آن‌ها ساخته می‌شود.

• ‌ده پیمانه گرد آهک شکفته.
• ‌هفت پیمانه خاکستر الک شده.
• ‌یک پیمانه خاک رس.
• یک پیمانه ماسه‌ بادی.
• ‌سی تا پنجاه کیلوگرم لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است).
• ‌آب به مقدار کافی.

روش های از بین بردن ساروج و تخریب آن :

1.استفاده از مواد منبسط شونده ( کتراک ) :

برای از بین بردن ساروج و تخریب آن می توان از مواد منبسط شونده ( کتراک ) استفاده کرد.

این مواد این مواد را با آب مخلوط می گردد و به شکل ملاط درون چال هایی که درون سنگ ایجاد شده اند ریخته می شود و با گذشت زمان اندکی منبسط شده و موجب شکستن سنگ می گردد.

قابلیت انبساط این مواد در حدی است که می تواند فشاری معادل 500 kg/cm2 و یا 5 mpa بر دیواره چال وارد نماید.

اگر در زمستان این مواد را با آب ولرم مخلوط کنیم نتیجه بسیار مطلوب تر می باشد. همچنین قابل ذکر است اهمیت ندارد سنگ یا ساروج چه رنگی باشد برای شکستن قوی ترین سنگ و ساروج به 600 کیلوگرم بر سانتی متر فشار نیاز هست که کتراک بیشتر از این مقدار فشار را وارد می نماید.

2.استفاده از حلال ها :

حلال ساروج و بتن : قابلیت انحلال هیدروکربورها در آب عموما خیلی کم می باشد. مقدار آب موجود در هیدروکربورها با افزایش درجه حرارت زیاد می شود. حلالیت هیدروکربورها در کلروفرم، سولفورکربن و تتراکلرید کربن حائز اهمیت است که با افزایش درجه حرارت ، زیاد و با افزایش وزن مولکولی کاسته می شود. قابلیت انحلال آروماتیک ها بیشتر بوده و بعد از آنها اولفین ها – نفتن ها – متانی ها قرار دارد.

ضمنا قابلیت انحلال ترکیبات اکسیژنه – ازته – سولفوره ، کمتر از هیدروکربورها می باشد. بالاخره نفت ، حلال هیدروکربورهای گازی شکل و تقریبا تمام هیدرورکربورهای جامد – گریس ها – رزین ها – گوگرد و ید می باشد.

1. تیتراسیون کربنات سدیم

2. دی سولفات آمونیوم

3. هیدروفلوریک اسید صنعتی.

البته این مواد فقط بر روی سطح اثر گذاشته و نمی تواند به داخل ساروج نفوذ کند.